Anayasa, bir devletin temel yapılarının işleyişini tanımlayan, bazı durumlarda yazılı bazı durumlarda ise geleneklere dayanan kurallar bütünüdür. Bu belge, aynı zamanda bireylerin temel hak ve özgürlüklerini koruma altına alır. Anayasa, devletin yönetim şeklini açıklar ve vatandaşların temel haklarını ve yükümlülüklerini belirler. Türkiye gibi çoğu ülkede anayasa yazılı ve bütünleşik bir dokümandır; bu tür ülkeler anayasalı olarak nitelendirilir. Ancak İngiltere gibi bazı ülkelerde yazılı bir anayasa bulunmamaktadır; burada kurumların işleyişi uzun yıllara dayanan teamüllere, yasalara ve belgelere göre düzenlenmiştir ve bu durum “teamüli anayasa” olarak adlandırılır.
“Anayasalı devlet” ile “anayasal devlet” arasında önemli bir ayrım vardır. Bir devlet, şekli anlamda bir anayasaya sahip olabilir fakat bu anayasa, modern anayasanın gerekliliklerini yerine getirmiyorsa ve özellikle devletin temel yapılarının işleyişi belirsizse ve bireylerin temel hak ve özgürlükleri tam olarak korunmuyorsa, bu devlet yalnızca anayasa sahibi bir devlet olarak kabul edilir ve “anayasalı devlet” olarak adlandırılır. Ancak, ister teamüli ister şekli anayasa sahibi olsun, bir devlet temel hak ve özgürlükleri tam olarak güvence altına almışsa “anayasal devlet” olarak değerlendirilir.
Son olarak, “çerçeve anayasa” ile “düzenleyici anayasa” arasında bir ayrım bulunmaktadır. Eğer anayasa normlarında devletin temel yapılanması hakkında detaylı bilgiler verilip düzenlemeler yapılıyorsa, bu düzenleyici anayasaya örnektir. Ancak anayasa normları devletin temel yapılanmasını belirleyip, detayları yasalarla düzenlemeye bırakıyorsa, bu çerçeve anayasaya örnektir.
Türkiye’nin ilk anayasası, Osmanlı Devleti’nin 1876’da yürürlüğe giren Kanun-i Esasi’sidir. Bu anayasa, padişahın yetkilerini kısıtlamamış, düşünce, toplantı ve dernek kurma gibi özgürlüklerle bireysel dokunulmazlık hakları tanımamıştır. Ancak II. Meşrutiyet’in ilanından sonra, 1909’da yapılan değişikliklerle padişahın yetkileri sınırlandırılmış, kişisel haklar ve özgürlükler tanınmış, basın üzerindeki sansür kaldırılmış ve hükümetin sorumluluğu padişahtan meclise geçmiştir.
Anayasa Çeşitleri
Yazılı Anayasa
Resmi bir kurum tarafından oluşturulan ve bir anayasanın içermesi gereken temel kuralları barındıran belge. (Örnek: Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası)
Geleneksel Anayasa
Yazılı olmayan ve sürekli uygulanarak oluşan anayasalar. Bu tür anayasalar, herhangi bir yazılı belge olmadığı anlamına gelmez. (Örnek: İngiltere Anayasası)
Yumuşak Anayasa
Bu anayasa türünde, anayasa maddeleri normal yasalar gibi değiştirilebilir ve değiştirilmesi imkansız hiçbir madde bulunmaz.
Katı (Sert) Anayasa
Bu tür anayasalar, değişiklik yapılması zor olan ve özel prosedürler gerektiren maddeler içerir. Katı anayasaların belirgin özellikleri şunlardır:
- Değiştirilemeyecek maddeleri içermesi (Örn: Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası)
- Değişiklik için nitelikli çoğunluk aranması (örneğin 3/5, 2/3 gibi oranlar)
- Halkoylaması yöntemiyle değişikliğe gidilmesi
Çerçeve Anayasa
Kısa ve öz ifadelerle oluşturulmuş anayasa türüdür. (Örnek: Türkiye Cumhuriyeti 1921 Anayasası)
Kazuistik Anayasa
Detaylı ve uzun kurallar içeren anayasa türüdür. (Örnek: Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası)
Anayasanın Evrimi ve Temel İlkeleri
Anayasa, bir devletin yönetim yapısını, kurumlarının işleyişini düzenleyen ve bireylerin temel haklarını güvence altına alan yazılı belgelerdir. Kurtuluş Savaşı sırasında, 20 Ocak 1921’de kabul edilen Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, egemenliğin millete ait olduğunu vurgulamıştır. Yasama yetkisi Büyük Millet Meclisi’ne verilmişti. Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte daha kapsamlı düzenlemeler gerektiği için, 20 Nisan 1924’te yeni bir anayasa oluşturuldu. Bu 1924 Anayasası ile yasama ve yürütme yetkileri Meclis’e bırakıldı, yürütme yetkisi cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulu tarafından kullanılmaya başlandı.
Türkiye’de Anayasal Gelişmeler
27 Mayıs 1960 darbesi sonrası, halkoylamasıyla kabul edilen 1961 Anayasası, Türkiye’yi insan haklarına dayalı, milli, demokratik ve laik bir sosyal hukuk devleti olarak tanımladı. Bu anayasa ile iki meclisli bir parlamento sistemine geçildi: Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu. Yargı bağımsızlığı, kişi hakları ve sosyal haklar güçlü bir şekilde koruma altına alındı, yeni kurumlar kurularak anayasal yapı pekiştirildi. 12 Eylül 1980 darbesi sonrasında ise, 7 Kasım 1982’de halkoylamasıyla kabul edilen 1982 Anayasası, bazı hak ve özgürlüklere sınırlamalar getirdi. Avrupa Birliği üyelik süreci gereği, bu anayasa son yıllarda bir dizi değişiklikle hak ve özgürlükleri genişletici yönde güncellenmiştir.
Anayasa Türleri ve Özellikleri
Yazılı Anayasa; yetkili bir organ tarafından oluşturulmuş ve anayasa içermesi gereken kuralları barındıran belgedir. Örneğin, Türkiye Cumhuriyeti’nin 1982 Anayasası. Geleneksel Anayasa, yazılı olmayıp sürekli uygulama sonucu ortaya çıkan, İngiltere’nin teamüllere dayalı anayasası gibi. Yumuşak Anayasa değişikliklere açıktır, herhangi bir maddeyi değiştirme yasağı bulunmaz. Katı Anayasa, değişiklik için özel ve zor yöntemler gerektirir ve bazı maddeleri değiştirilemez, özel çoğunluk ve halkoylaması usulü gerektirebilir. Çerçeve Anayasa kısa ve öz hükümler içerirken, Kazuistik Anayasa uzun ve detaylı kurallardan oluşur.
Bu tarihsel süreçte ve anayasa tiplerinde, Türkiye’nin yönetim ve hukuk sistemine dair kritik dönüm noktaları ve temel yapısal değişiklikler yaşanmıştır. Her bir anayasa, ülkenin o dönemdeki sosyal, siyasi ve ekonomik koşullarını yansıtarak, devletin ve toplumun ihtiyaçlarına cevap vermeye çalışmıştır.